લા. દ. ભા. સં. વિ. વિશે
1956 માં સ્થપાયેલ, અમદાવાદના નવરંગપુરા ખાતે લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, પ્રાચીન ભારતીય હસ્તપ્રતો અને કલાકૃતિઓના સંગ્રહ, જાળવણી અને પુનઃસ્થાપન માટે સમર્પિત છે. તે વિદ્વાનોને સંશોધન અને અભ્યાસ માટે સુંદર તક પૂરી પાડે છે. આ પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા બે સ્વપ્નદ્રષ્ટા - એક આદરણીય જૈન આચાર્ય - અગમપ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ અને પરોપકારી ઉદ્યોગપતિ શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈના પ્રયત્નોના પરિણામે અસ્તિત્વમાં આવી.
આગમપ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ, એક આદરણીય જૈન આચાર્ય હોવા ઉપરાંત, વિદ્વાન અને સમર્પિત સંશોધક હતા. ગુજરાત અને રાજસ્થાનના તેમના અવારનવાર પ્રવાસ દરમિયાન તેમને અસંખ્ય પ્રાચીન હસ્તલિખિત હસ્તપ્રતો મળી. તે બધાને યોગ્ય સંરક્ષણ, જાળવણી અને સૂચિની જરૂર હતી. હસ્તપ્રતોના અમૂલ્ય વારસાને યોગ્ય રીતે સાચવવામાં આવે, તેનો અભ્યાસ કરવામાં આવે અને વિદ્વાનોને ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે તે સુનિશ્ચિત કરવાનું તેમણે તેમના જીવનનું મિશન બનાવ્યું હતું. આ ઉદ્દેશ્ય સાથે, તેમણે વૈજ્ઞાનિક રીતે અનેક ગ્રંથ ભંડારોનું પુનર્ગઠન કર્યું અને તેમના સંગ્રહોને સૂચિબદ્ધ કર્યા. તદુપરાંત, તેમણે વિવિધ સ્રોતોમાંથી અસંખ્ય હસ્તપ્રતો પ્રાપ્ત કરી જ્યાં તેમની જાળવણી માટેની યોગ્ય સુવિધાઓ અસ્તિત્વમાં ન હતી. જેમ જેમ આવો સંગ્રહ વધતો ગયો, તેમ તેમ તે એક યોગ્ય સ્થળની જરૂરિયાત વિશે વધુને વધુ જાગૃત બન્યા, જ્યાં આ દુર્લભ અને પ્રાચીન હસ્તપ્રતોને ન માત્ર રાખી શકાય અને તેની યોગ્ય રીતે કાળજી રાખી શકાય, પરંતુ તેનો ઊંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કરીને વિદ્વાનોને સંદર્ભ અને સંશોધન માટે ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે.
શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ તે સમયે અગ્રણી ઉદ્યોગપતિ હતા. તેઓ ધર્મનિષ્ઠ જૈન હતા, મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી માટે ખૂબ આદર અને સન્માન ધરાવતા હતા અને તેમની સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવતા હતા. તે સ્વાભાવિક હતું કે મુનિશ્રીએ હસ્તપ્રતોની જાળવણી અને સંશોધન માટે તથા તેનો ઉપયોગ કરવા માટે સંસ્થા સ્થાપવાની તાતી જરૂરિયાત અંગે શેઠ કસ્તુરભાઈને ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી.
દુર્લભ દૂરંદેશી અને વ્યાપક રુચિ ધરાવતા વ્યક્તિ, શેઠ કસ્તુરભાઈએ ગુજરાતમાં અસંખ્ય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને પ્રોત્સાહન આપવા અને સ્થાપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમણે મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીના વિચારને હૃદયમાં લઈ લીધો અને 1956માં લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની સ્થાપના કરી. શરૂઆતમાં અમદાવાદના કોટવાળા શહેરમાં એલ.ડી. વાડા (નિવાસસ્થાન) ખાતે કામ શરૂ થયું.
ખાસ બિલ્ડીંગમાં આ સંસ્થાની સ્થાપના કરવા માટે શેઠ કસ્તુરભાઈએ તેમના પરિવારના સભ્યોના પૂરા દિલથી સહકાર સાથે ઉમદા દાન સાથે આગળ આવ્યા. મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજીએ તેમની 10,000 થી વધુ દુર્લભ હસ્તપ્રતોનો સંપૂર્ણ સંગ્રહ, કે જેમાંથી ઘણી સચિત્ર હતી, અને 7,000 થી વધુ દુર્લભ પુસ્તકો આપ્યાં. આનાથી L. D. Institute of Indology (લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર)ના મુખ્ય સંગ્રહનું બીજક રચાયું.
લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર ના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો
• ભૂતકાળના અમૂલ્ય કલાના ખજાનાને એકત્રિત કરવા, વંશજોના લાભ માટે તેના વર્તમાન સંગ્રહોને સાચવવા.
• વિશાળ હસ્તપ્રત સંગ્રહને સાચવવો અને તેને સંશોધન માટે વિદ્વાનો માટે ઉપલબ્ધ કરાવવો.
• ઈણ્ડોલૉજીમાં અભ્યાસ અને સંશોધન માટે વિદ્વાનોને સુવિધાઓ પૂરી પાડવી.
• અપ્રકાશિત હસ્તપ્રતોની સમીક્ષિત આવૃત્તિઓનાં પ્રકાશનો હાથ ધરવાં.
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ડોક્ટરલ અને પોસ્ટ-ડોક્ટરલ અભ્યાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે આ સંસ્થા ગુજરાત યુનિવર્સિટી દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત સંશોધન સંસ્થા છે.
સંસ્થાએ તેની શરૂઆતથી પદ્મભૂષણ પ્રજ્ઞાચક્ષુ તત્ત્વવેત્તા પંડિત સુખલાજી સંઘવી, મહાન ભાષાશાસ્ત્રી અને પ્રાકૃત ભાષાના વિદ્વાન પંડિત બેચરદાસ દોશી, જૈનશાસ્ત્ર અને પ્રાકૃત અપભ્રંશના વિદ્વાન, ડૉ. એચ. સી. ભાયાણી, ઈતિહાસકાર અને બહુમુખી વિદ્વાન પ્રો. રસિકલાલ પરીખ, સંસ્કૃત વિદ્વાન પદ્મશ્રી કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી, ન્યાયના વિદ્વાન ડૉ. જિતેન્દ્ર જેટલી જેવા ભારતીય અભ્યાસના ક્ષેત્રે ઉત્કૃષ્ટ વિદ્વાનોને આકર્ષ્યા. સંસ્થાનું એ સૌભાગ્ય છે કે નામાંકિત પ્રાચ્યવિદ્યાવિદ્ પદ્મભૂસણ પંડિત દલસુખભાઈ માલવાણિયા વર્ષ 1959 થી 1975 સુધી તેના નિદેશક તરીકે અને પછી 1976 થી 1988 સુધી સલાહકાર તરીકે રહ્યા. ડૉ. નગીનભાઈ શાહ, ડૉ. રમેશ બેટાઈ, ડૉ. જે. સી. સિકદાર, ડૉ. આર. એમ. શાહ, ડો. તપસ્વી નાન્દી અને ડો. વાય.એસ. શાસ્ત્રીએ પણ ખાસ કરીને સંશોધન ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે.
સંસ્થા ગર્વ લઇ શકે છે કે મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાની અને ગાંધીવાદી તત્ત્વજ્ઞાની અને વિદ્વાન મુનિ જિનવિજયજી પણ તેની સાથે સંકળાયેલા હતા. ભારતીય કલા અને સ્થાપત્યના પ્રતિષ્ઠિત વિવેચકો જેમ કે ડૉ. ઉમાકાંત પી. શાહ, ડૉ. આર. એન. મહેતા, પદ્મભૂષણ ડૉ. મધુસૂદન એ. ઢાંકી, ડૉ. પદ્મનાભ જૈની અને અન્ય આ ક્ષેત્રના જાણીતા મહાનુભાવો સંસ્થા સાથે સંકળાયેલા હતા. તેઓએ સંસ્થા અને સંગ્રહાલયને તેની વર્તમાન સ્થિતિ સુધી માર્ગદર્શન આપવામાં ખૂબ જ યોગદાન આપ્યું છે.
સંસ્થાને તેનાં 154 મહત્ત્વપૂર્ણ સંશોધન પ્રકાશનો આપવાનું શ્રેય પ્રાપ્ત છે. સંસ્થામાં કેટલાંક જૈન ભંડારોનો ખજાનો, પહાડી લઘુચિત્રોમાં રામાયણ, અને જૈન કલા અને સ્થાપત્યના પાસાઓ વ્યાપકપણે વખણાય છે.
લા. દ. સંગ્રહાલય
શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ સંગ્રહાલય ભારતવર્ષના કળા અને સિક્કાઓના સંગ્રહાલયોમાંનું ઉત્તમ શ્રેણીનું સંગ્રહાલય છે. શિલ્પો, કાંસ્ય, હસ્તપ્રત ચિત્રો, લઘુચિત્રો અને રેખાંકનો, લાકડાની કોતરણી, પ્રાચીન અને સમકાલીન સિક્કાઓ, કાપડ અને મણકાના કામના ટુકડાઓની વિશાળ શ્રેણી પ્રસ્તુત કરતું આ સંગ્રહાલય છે. આ સમૃદ્ધ સંગ્રહ ભારતીય કલા ઇતિહાસના લગભગ 2000 વર્ષના સમયગાળામાં ફેલાયેલો છે, જે સમગ્ર ભારતીય ઉપખંડ, ઉત્તરથી દક્ષિણ અને પૂર્વથી પશ્ચિમનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, તથા ભારતની કળાને વ્યાપક રીતે પ્રદર્શિત કરે છે.
એલ.ડી. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇણ્ડોલૉજી, અમદાવાદના પરિસરમાં સ્થિત, આ હરિયાળું સ્થળ શહેરના પશ્ચિમ ભાગમાં છે, જે યુનિવર્સિટીઓ અને સંશોધન સંસ્થાઓ જેમ કે CEPT, ગુજરાત યુનિવર્સિટી અને અમદાવાદ યુનિવર્સિટીની બાજુમાં છે. રેલ્વે સ્ટેશનથી લગભગ 7 કિમી અને એરપોર્ટથી 12 કિમી દૂર હોવાને કારણે, તે જાહેર અથવા ખાનગી પરિવહન દ્વારા શહેરના કોઈપણ ભાગથી સરળતાથી પહોંચી શકાય છે.
સંગ્રહાલયનો ઇતિહાસ
શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની સ્થાપના બે મહાનુભાવોની પારગામી દૃષ્ટિ અને સમર્પિત વૃત્તિની પરિણતિ છે. જૈન સમાજના અગ્રણી, વિખ્યાત ઉદ્યોગપતિ અમદાવાદ વાસ્તવ્ય શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ તથા જૈન સાધુ ભગવંતોમાં અત્યંત આદરણીય આચાર્ય ભગવંત મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ.
મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે આ સંસ્થાની સ્થાપના વખતે સંસ્થાને રંગીન ચિત્રો સહિતની તથા ચિત્ર વિનાની, વિષય-વૈવિધ્ય ધરાવતી પ્રાચીન હસ્તપ્રતો, મુદ્રાઓ, વસ્ત્રપટ ઇત્યાદિ દાનમાં આપ્યાં હતાં. સમય વીતવા સાથે સંગ્રહ કદ અને પ્રાધાન્ય બંનેમાં વધતો ગયો, આગળ જતાં કલા સંગ્રાહકો તરફથી કલાકૃતિઓનું ઉદાર દાન પ્રાપ્ત થયું, જેણે કલાકૃતિઓના પ્રદર્શન માટે વિશિષ્ટ રીતે જગ્યાની જરૂરિયાત ઊભી કરી. 1984 માં આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત આર્કિટેક્ટ શ્રી. બાલકૃષ્ણ દોશી દ્વારા લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર ભવનની બાજુમાં એક નવી ઇમારતનું નિર્માણ પામ્યું. આ લાલભાઈ દલપતભાઇ સંગ્રહાલયનું ઔપચારિક ઉદ્ઘાટન 1985માં ગુજરાતના તત્કાલીન રાજ્યપાલ શ્રી બ્રજકુમાર નેહરુ દ્વારા કરવામાં આવ્યું.
સંગ્રહાલયનું ઉદ્ઘાટન બે માળની ઇમારત તરીકે કરવામાં આવ્યું હતું, શિલ્પો ભોંયતળિયે પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યાં હતાં, અને પ્રથમ માળે મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીની અંગત વસ્તુઓ, સચિત્ર હસ્તપ્રતો, કાપડના ચિત્રો અને કાંસ્ય સહિતની વિવિધ વસ્તુઓનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ ભવનમાં ઉત્તર બાજુએ વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું, જે એનસી મહેતા સંગ્રહના લઘુચિત્રો દર્શાવે છે, જ્યારે પાછળથી ભવનનું અન્ય વિસ્તરણ સિક્કા સંગ્રહને દર્શાવે છે અને તેમાં અસ્થાયી પ્રદર્શનની જગ્યા છે.
સંગ્રહાલય દાન અને ભેટો દ્વારા ઘણી નવી કલાકૃતિઓથી સતત સમૃદ્ધ બન્યું છે. તેમાંના કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ લઘુચિત્રોનો સંગ્રહ, પી.ટી. મુનશૉ સિક્કા સંગ્રહ, ગોપી આનંદ મણકાની રચનાઓ, લીલાવતી લાલભાઈ કાષ્ઠકલા અને અરવિંદ લાલભાઈના કેટલાક મહત્વપૂર્ણ શિલ્પોનો સમાવેશ થાય છે.
સંગ્રહાલય ભવન નિર્માણ
1984માં લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની બાજુમાં આવેલ લા. દ. સંગ્રહાલય ભવનનું નિર્માણ આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત આર્કિટેક્ટ શ્રી. બાલકૃષ્ણ દોશી દ્વારા કરવામાં આવ્યું. આ લા. દ. સંગ્રહાલયનું ઔપચારિક ઉદ્ઘાટન 1985માં ગુજરાતના તત્કાલીન રાજ્યપાલ શ્રી. બ્રજકુમાર નેહરુ દ્વારા કરવામાં આવ્યું.
લક્ષ્ય અને દૃષ્ટિકોણ
લાલભાઈ દલપતભાઈ સંગ્રહાલય પાસે આપણા વારસાને એકત્રિત કરવાનું, જાળવવાનું અને પ્રદર્શિત કરવાનું વિશિષ્ટ લક્ષ્ય છે, જે તેને શિક્ષણ અને આનંદ માટે લોકો માટે સુલભ બનાવે છે. સંગ્રહાલય વિદ્વત્તાને પ્રોત્સાહન આપે છે અને દર્શકોને આપણા દેશની કલા અને સંસ્કૃતિથી સમૃદ્ધ બનાવવાના પ્રયાસો કરે છે.
એન સી મહેતા સંગ્રહ
ગુજરાત મ્યુઝિયમ સોસાયટીનો શ્રી એન. સી. મહેતા ભારતીય લઘુચિત્ર પ્રકારનાં ચિત્રો અને સચિત્ર હસ્તપ્રતોનો સંગ્રહ, લાલભાઈ દલપતભાઈ મ્યુઝિયમમાં વિશેષ વિભાગમાં રાખવામાં આવ્યો છે. જેમની પાસે ભારતીય કલાને પરખવાની વિશેષ દૃષ્ટિ છે તેમણે તો આ સંગ્રહ જોવો જ જોઇએ. સામગ્રી, વૈવિધ્યતા અને શૈલીયુક્ત અભિગમથી સમૃદ્ધ આ ચિત્રો, વિશાળ એવા ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક સમયફલકમાં ફેલાયેલાં છે. સંગ્રહકર્ત્તા દ્વારા સયુક્તિક રીતે પસંદ કરાયેલાં આ લઘુચિત્રો જોવાં એ મોટો આનંદનો તેમજ તદ્વિષયક જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ કરવાનો વિષય છે. આ ચિત્રો મ્યુઝિયમ ભવનના બે માળ પર સૌંદર્યલક્ષી અને કાલક્રમિક રીતે પ્રદર્શિત કરાયેલાં છે. આ ચિત્રો ૧૫મી થી ૧૯મી સદીના અંત સુધીની ભારતીય લઘુચિત્ર કલાની વિવિધ શાખાઓ, શૈલીઓ અને સમયગાળાની ઉત્ક્રાંતિની રૂપરેખા પ્રસ્તુત કરે છે.
સંગ્રહનો ઇતિહાસ
સંગ્રહને તેના સંગ્રહકર્તા, શ્રી નાનાલાલ સી. મહેતાના નામ પરથી નામ આપવામાં આવ્યું છે, જેઓ સનદી કર્મચારી હોવા છતાં ભારતીય કલાના ક્ષેત્રે તેમજ હિન્દી અને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં તેમની વિદ્વત્તતા માટે જાણીતા હતા. સંવેદનશીલ દૃષ્ટિ ધરાવતા કલા-સંગ્રાહકને ઉત્તર ભારતની પહાડીઓમાં સનદી સેવાની નિયુક્તિની તક મળી. જ્યાં તેઓની નિયુક્તિ કરવામાં આવી હતી ત્યાંથી તેમણે પસંદગીપૂર્વક લઘુચિત્ર રેખાંકન-રત્નો પસંદ કર્યાં હતાં. તેમણે ભારતીય પેઇન્ટિંગ પર અસંખ્ય દસ્તાવેજી લેખો લખ્યા. વર્ષ૧૯૫૮માં તેમના અવસાન પછી, તેમનાં પત્ની શાંતા મહેતાએ તેમનો સંગ્રહ ગુજરાત મ્યુઝિયમ સોસાયટીને દાનમાં આપ્યો.
અગાઉ આ સંગ્રહ વર્ષ ૧૯૯૧ સુધી પાલડી ખાતેના સંસ્કાર કેન્દ્ર ભવનમાં રાખવામાં આવ્યો હતો, તેને વર્ષ ૧૯૯૩માં લાલભાઈ દલપતભાઈ મ્યુઝિયમના વિશેષ વિભાગમાં ખસેડવામાં આવ્યો હતો. જ્યાં જાણીતા કલા-ઈતિહાસકાર શ્રી કાર્લ ખંડાલાવાલા દ્વારા તેનું ઔપચારિક ઉદ્ઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું.
એનસી મહેતા સંગ્રહ
વીથિકામાં સંગ્રહનાં ચિત્રોને તેમની શાખાઓ, શૈલીઓ અને સમયગાળા અનુસાર ગોઠવવામાં આવ્યાં છે. અહીં શરૂઆતમાં આપણે જૈન અને સલ્તનત શાખાનાં લઘુચિત્ર રેખાંકનોનાં પ્રારંભિક ઉદાહરણો જોઈએ છીએ. જૈન કલ્પસૂત્ર અને બાલગોપાલ સ્તુતિનાં પત્રો, ૧૫મી અને ૧૬મી સદી દરમિયાનનાં ગુજરાતનાં ચિત્રકામોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. સિકંદર નમહના પત્ર દ્વારા સલ્તનત શૈલી પ્રદર્શિત થાય છે.
ચૌરપંચાશિકા શ્રેણીનાં ચિત્રો સૌથી વધુ લોકપ્રિય ચિત્રોમાંનાં એક છે. ચૌરપંચાશિકા અર્થાત્ ચોરના પચાસ પ્રેમ ગીતો. ચૌરપંચાશિકા ૧૧મી સદીમાં કાશ્મીરી કવિ બિલ્હણ દ્વારા રચાયેલ છે. આમાં કથા એમ છે કે કવિ બિલ્હણ ત્યાંની રાજકુમારી ચંપાવતીના પ્રેમમાં પડે છે. આ હકીકત ચંપાવતીના પિતા રાજાના જાણવામાં આવે છે, જે કવિને મૃત્યુ-દંડનો આદેશ આપે છે. છેલ્લા દિવસે, તેની અંતિમ ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે, રાજાએ બિલ્હણને તેના પચાસ શ્લોકો સંભળાવવાની મંજૂરી આપી. કાવ્યાત્મક રચનાઓથી રાજા એટલો પ્રસન્ન થયો કે તેણે તેની પુત્રીનાં લગ્ન બિલ્હણ સાથે કરાવ્યાં.
ભારતીય લઘુચિત્ર રેખાંકનોના અન્ય લોકપ્રિય વિષયોમાંમાં કવિ જયદેવ દ્વારા રચાયોલ ગીત-ગોવિંદની પ્રેમ કવિતાઓ, કેશવદાસની રસિકપ્રિયા, બિહારીલાલની સત્સાઈ, ઋતુઓનું બારહમાસા નિરૂપણ અને રંગોમાં પ્રસ્તુત સંગીતમય રીતો યુક્ત રાગમાલાનો સમાવેશ થાય છે. ભાગવત પુરાણ અને રામાયણ જેવા મહાકાવ્યો પર આધારિત ચિત્રો પણ આ વીથિકામાં રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે. પ્રાચીન ગીત-ગોવિંદ (ઇ.સ. ૧૫૨૫)માં ૧૫૯ ચિત્રોનો સમાવેશ થાય છે. તેને પશ્ચિમ ભારતીય અથવા જૈન શૈલીમાંથી જૂની રાજસ્થાની ચિત્રશૈલીમાં સંક્રમણનું સીમાચિહ્ન રૂપ માનવામાં આવે છે, જેનો કદાચ ગુજરાતમાં પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. તે ગુજરાત અને રાજસ્થાનની સહિયારી સંસ્કૃતિ અને પરંપરાનો જીવંત દસ્તાવેજ છે.
ભોંયતળિયે પ્રસ્તુત જૈન લઘુચિત્ર રેખાંકનનાં ઉત્તમ ઉદાહરણો ભારતીય ચિત્રકલાના વિકાસમાં ગુજરાતના યોગદાનને પ્રકાશિત કરે છે. ત્યાર બાદની પ્રદર્શની રાજસ્થાનનાં ચિત્રો ને પ્રસ્તુત કરે છે, કે જે મેવાડ, બુંદી, કોટાહ, બિકાનેર, જોધપુર અને જયપુરની પેટા-શાખાઓનાં છે. આમાં મુઘલ સમયગાળાનાં કેટલાંક ચિત્રોનો પણ સમાવેશ થાય છે.
પ્રથમ માળની વીથિકામાં સંગ્રહમાંથી પહાડી ચિત્રો દર્શાવતો મોટો વિભાગ છે. તેમાં બસોલી, ગુલેર, કુલુ-મંડી, નૂરપુર, કાંગડા અને અન્ય શાખાઓની કેટલીક શ્રેષ્ઠ કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. પહાડી વિભાગમાં, ગુલેર શાખાનાં ગીત-ગોવિંદનાં નરમ, મધુર, લયબદ્ધ અને ગીતનાં ચિત્રો, બસોલી શાખાનાં ગીત-ગોવિંદનાં તેજસ્વી ચમકતા રંગો અને તાકી રહેલી આંખ વાળાં ચિત્રોની અપેક્ષાએ વિપરીત ભાસે છે. સફેદ કાગળ પર કાળી શાહીથી રામાયણ અને અન્ય વિષયોનાં મહાકાવ્યોનાં કાંગડાનાં ચિત્રો પણ મોટી સંખ્યામાં જોવામાં આવે છે. આ સંગ્રહમાં માલવા અને બુંદેલખંડ (ઓરછા અને દાતિયા)નાં દુર્લભ ચિત્રોનો સમાવેશ થાય છે. ઓરછા અને દતિયા શાસકોનાં કેટલાંક અનોખાં દરબારનાં ચિત્રો અહીં પ્રથમ વખત પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યાં છે.
અહીં મેજ પર રાખેલ પ્રદર્શન મંજૂષામાં વિવિધ પ્રકારની સામગ્રી છે, જેમાં જૈન હસ્તપ્રતોનાં પત્રો, ચિત્રિત પોથીઓ, ચિત્રિત પુસ્તક કવર, ફરમાન અને સુંદર પર્શિયન સુલેખનમાં કુરાનની હસ્તપ્રતોનો સમાવેશ થાય છે. સંગ્રહમાં ૧૨૦૦ થી વધુ ચિત્રો શામેલ છે. તેમાંથી પ્રદર્શની માટે ૨૫૦-૩૦૦ની વચ્ચે જગ્યાની મર્યાદાને કારણે અને ચિત્રોને સુરક્ષિત રાખવા માટે વિવિધ સમયે તે પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે.