હસ્તપ્રતો એ લેખિત બાબતોની સૌથી મોટી શ્રેણી છે જે ભારતના વિચાર અને વારસાની અમૂલ્ય સંપત્તિ છે. ભારતમાં પ્રચલિત જ્ઞાન પ્રસારણની વર્ષો જૂની મૌખિક પરંપરાઓને સાચવવાની પદ્ધતિ તરીકે તાડપત્રીય હસ્તપ્રતો અસ્તિત્વમાં આવી હતી. ઈતિહાસકારો મુજબ 6ઠ્ઠી સદી માત્ર ધાર્મિક ગ્રંથો જ નહીં, પણ ભાષ્ય, માર્ગદર્શિકા અને સાહિત્ય પણ તાડપત્રીય હસ્તપ્રત સ્વરૂપમાં લખવામાં આવ્યું હતું, અને આરબો દ્વારા 10 અને 11મી સદીમાં હાથથી બનાવેલા કાગળની રજૂઆત સુધી ચાલુ રહ્યું હતું. તાડપત્રનું લાંબું સાંકડું સ્વરૂપ કાગળની રજૂઆત પછી પણ ચાલુ રહ્યું.

બૌદ્ધ સચિત્ર તાડપત્રીય હસ્તપ્રતોની પરંપરા પૂર્વ ભારતમાં પાલ શાસકોના શાસનમાં શરૂ થઈ હતી, જ્યારે જૈન સચિત્ર હસ્તપ્રતો રાજસ્થાન અને ગુજરાતમાં લોકપ્રિય બની હતી. જૈન ભંડારો કલ્પસૂત્ર, કાલકાચાર્ય કથા જેવી સચિત્ર હસ્તપ્રત ગ્રંથોનો ભંડાર બની ગયા. કાગળની રજૂઆત સાથે, હસ્તપ્રત લેખન અને ચિત્રણ દક્ષિણ સહિત ભારતના ઘણા ભાગોમાં પ્રચલિત બન્યું. પવિત્ર કુરાન, બાઇબલ અને ગુરુ ગ્રંથ સાહિબ પણ હસ્તપ્રત સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે.

હસ્તપ્રત વિભાગ:

લા.દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર અને લા. દ. સંગ્રહાલય ખાતે સંગૃહીત હસ્તપ્રતોનો મુનિ પુણ્યવિજયજી સંગ્રહ, જેમાંની ઘણી હસ્તપ્રતો સચિત્ર છે, એ સૌંદર્યલક્ષી અને ઐતિહાસિક યોગ્યતાનાં ભવ્ય ઉદાહરણો છે, અને ખાસ કરીને જૈન લઘુચિત્રો ભારતીય ચિત્રકલાના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ છે. સમૃદ્ધ સંગ્રહમાં લગભગ 75,000 દુર્લભ હસ્તપ્રતોનો સમાવેશ થાય છે. આમાંના કેટલાક સાચવણી અને અભિરક્ષાના હેતુ માટે અહીં છે. ઘણી હસ્તપ્રતો તાડનાં પાન, ભૂર્જપત્ર અને હાથથી બનાવેલા કાગળ પર લખેલી છે. કેટલીક હસ્તપ્રતો સોના અને ચાંદીની શાહીથી લખાયેલી છે, જ્યારે અન્ય ઘણી સચિત્ર છે. આ સંગ્રહ વેદ, આગમ, તંત્ર, જૈન ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન, ભારતીય ફિલસૂફી, વ્યાકરણ, ગદ્યશાસ્ત્ર, કાવ્યશાસ્ત્ર, કોશગ્રંથ, ઔષધ વગેરે જેવા અસંખ્ય વિષયો પરનો છે. આ હસ્તપ્રતો સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, જૂની ગુજરાતી, હિન્દી અને રાજસ્થાની ભાષાઓમાં છે. આમાંની ઘણી હસ્તપ્રતો આબેહૂબ રંગો તેમજ કાળા અને સફેદ એમ બંને રીતે સચિત્ર છે.

સંસ્થામાં સચવાયેલી કેટલીક મહત્વપૂર્ણ અને દુર્લભ હસ્તપ્રતો આ પ્રમાણે છે: યજુર્વેદ, શંકરાચાર્ય દ્વારા રચિત ત્રિપુરી ઉપનિષદ્, ભગુરીનું સ્મૃતિ સમુચ્ચય, રંગવિજયની ગુર્જરદેશ રાજવંશાવલી, બૌદ્ધાદિ પંચદર્શન, રામચંદ્રનું મહાવિદ્યાલંકાર, તત્વચિંતામણિ પર રુચિદત્તની ટીકા ચિંતામણિ-સુબોધિકા, રાજશેખરાની ન્યાયકાંદલીપંજિકા, ગોપીકાંતની ન્યાયદીપ, કુમારસંભવ, કિરાતર્જુનિયમ, રઘુવંશ વગેરે પરની ટીકાઓ. કેટલાક મંત્રીના પુત્રની યવન-નામ-માલા, પર્શિયનમાં હિમસાગરની પશિમદિશા ચંદા, વિલાસવતી નાટિકા, રાજીમાતિપ્રબંધ નાટક, વિવેકમંજરી, સીતા ચરિત, યોગનિબંધન, રામ શતક, હંસનિદાન, સગચંદ્રોદય, ફરસીપ્રકાશ (શબ્દકોષ), યદુસુંદર, વગેરે.

સંસ્થાના સંગ્રહમાં કેટલીક દુર્લભ, સચિત્ર હસ્તપ્રતો છે: શાલિહોત્રાદીમાં ઘોડાઓના 128 ચિત્રો, શારીરિક કસરતના વિવિધ આસનો દર્શાવતી વ્યાયામચિંતામણિ, મેઘદૂત, ઉત્તરાધ્યાયનસૂત્ર, ઉપદેશમાલા, કલ્પસૂત્ર, કુમારસંભવ, ગજસ્તંભ (જે હાથીનાં 42 ચિત્રો ધરાવે છે), બાદશાહ-ચિત્રવલી જેમાં મુસ્લિમ રાજાઓનું ચિત્રણ છે, ગજચક્ર-અશ્વચક્ર,જે 50 ચિત્રો ધરાવે છે, મધુમાલતી, 65 ચિત્રો ધરાવતું ઢોલા-મારુ, ગીતા-ગોવિંદ, તુલસી રામાયણ વગેરે.